Juridische drempels waar mensen en bedrijven tegenaan lopen, hoe gaan we hier mee om?

Aan het woord is Wouter Le Febre, privacy adviseur bij Programma Inrichten overheidsbrede loketten. Dit programma onderzoekt, samen met gemeenten en uitvoeringsorganisaties, hoe mensen die problemen ervaren bij het regelen van zaken waarbij meerdere overheidsinstanties betrokken zijn, snel en goed geholpen kunnen worden. Dit onder meer met behulp van de overheidsbrede loketten in de gemeenten Amsterdam, Utrecht, Enschede en regio Westfriesland. Het zou niet moeten uitmaken bij welke instantie of organisatie iemand aanklopt: de overheid werkt collectief aan de oplossing.

Dat klinkt eenvoudig. Toch staan ook hier tussen droom en daad vaak wetten in de weg, en praktische bezwaren. Want wie het heeft over overheidsbrede samenwerking, begeeft zich al snel op het terrein van data, privacy, wetgeving en bestuursbevoegdheden. Van ‘eenvoudige’ vragen over printers en de AVG, tot complexe materie waarbij verschillende wetten het delen van informatie om samen te werken (bijna) onmogelijk maken.

Juridisch netwerk

Om dit soort vraagstukken te tackelen, richtte het programma een Juridisch Netwerk in. Hier buigen juridisch specialisten van alle betrokken organisaties zich samen over juridische drempels waar burgers, medewerkers en (uitvoerings)organisaties over struikelen. We spraken naast Wouter Le Febre ook met Wehshaad Bholai (beleidsadviseur Strategie & Beleid bij het CAK) en Peter Tanamal (senior privacy officer bij Toeslagen) over hun ervaringen.

Het overheidsbrede loket wil mensen en bedrijven met vragen die meerdere instanties raken, in één keer goed helpen. Wat zijn hierbij de grootste uitdagingen op juridisch vlak?

Wehshaad: “Onze wetgeving is lang geleden bedacht en opgeschreven voor de maatschappij die toen bestond. Ook de toelichting op de wet (de memorie van toelichting, red.) stamt vaak uit een bepaalde tijd. Maar de maatschappij verandert. Als je met bestaande wetgeving nieuwe vraagstukken wilt aanpakken, dan moet je op zoek gaan naar de ruimte die de wet daarvoor biedt, naar de bedoeling van de wet. En elke organisatie ziet dat vaak weer net iets anders. We werken allemaal onder de Algemene Wet Bestuursrecht, maar iedere organisatie valt ook weer onder zijn eigen sectorale wetten. En onder verschillende departementen in Den Haag, die soms óók weer verschillend kijken. En hebben we uiteindelijk een plan? Dan moet het ook langs Europese privacywetgeving.”

Wouter vult aan: “Het lijkt soms een beetje op een bord spaghetti: als je aan één sliertje trekt om iets op te lossen, komt een hele kluwen mee. Het is ontzettend moeilijk om iedereen op één lijn te krijgen, omdat een vraag vaak veel verschillende wetgeving raakt.”
Peter: “Zo’n 25 jaar geleden stemde de politiek heel bewust vóór de zelfredzaamheid van staatsburgers. De burger moest zelfstandig zijn, met een vangnet als het even niet lukte. Inmiddels is gebleken dat die zelfredzaamheid voor te veel mensen niet goed werkt. Het uitgangspunt van ‘zelfredzaamheid’ is door veel politici genuanceerd, maar de wet is daar niet op aangepast. Het is hierdoor te ingewikkeld geworden.” Wouter vult aan: “Bovendien maakt de ingewikkelde wet- en regelgeving het ook voor mensen in de uitvoering vaak lastig om precies te weten hoe de vork in de steel zit. Die enorme berg kennis is bijna niet op peil te houden.”

Wetgeving knelt, wat is er nodig om dat op te lossen?

Wehshaad: “Er zijn veel verschillende politieke partijen. Er moeten compromissen worden gemaakt. Dan stapelen maatregel op maatregel en zo ontstaat een lappendeken van wet- en regelgeving. In de praktijk betekent dit vaak dat, als een ambtenaar op zoek gaat naar oplossingen en de ene drempel is overwonnen, er een nieuwe drempel achter ligt. Dit vertaalt zich ook in de complexiteit van de uitvoering. Uiteindelijk kost het zoeken naar mogelijkheden veel tijd, tijd die we ook kunnen gebruiken om dingen op te lossen voor de burger.”

Peter: “Om dat écht op te lossen, moet het goede gesprek weer op de juiste plek worden gevoerd: in het parlement. Over hoe we burgers zien, over welke waarden we hebben als overheid en over welke gegevens we daarvoor dan mogen gebruiken. Dat moet leiden tot goede, gedragen wetgeving die past bij de uitvoering van vandaag. Ambtenaren kunnen aangeven waar de ruimte in de wet zit. Maar wat met die voostellen gedaan wordt, is aan de politiek.”

Maar dat is niet zomaar geregeld. Wat doen jullie als netwerk in de tussentijd om te zorgen dat er tóch rechtmatig gewerkt kan worden binnen overheidsbrede loketten?

Peter: “De wet veranderen is inderdaad niet zomaar gedaan. Wel leveren we zogeheten ‘knelpuntenbrieven’ en de jaarlijkse Stand van de Uitvoering op aan de politiek. Daarin beschrijven we de knelpunten uit de uitvoering. En we zoeken samen ook naar simpelere manieren om te kijken of iets tóch kan. Bijvoorbeeld door te kijken naar de impliciete bestuursbevoegdheden van een organisatie. Soms blijkt dan toch dat je meer mag dan je denkt. Maar je moet altijd scherp blijven of het rechtmatig blijft en of je jezelf geen taken toebedeelt die volgens de wet niet van jou zijn.”

Wehshaad: “We zoeken samen naar de wettelijke grondslagen die er nu zijn, en kijken of hier rek in zit. We onderzoeken hoe we overheidsbrede loketten kunnen vormgeven en geven de wetgever inzicht in wat daar voor nodig is. In het begin was dat wel zoeken. Wat willen we uiteindelijk bereiken, wat is ons doel? Het is een proces van de lange adem, want het landschap van wet- en regelgeving is erg complex. De grootste winst zit hem erin dat we met elkaar op zoek gaan naar oplossingen. Vroeger werkten we alleen in silo’s. Dat we nu breder kijken is een grote winst. Voor onszelf, maar uiteindelijk vooral voor de burger.”

En, staan er nu dan 5 printers in Enschede?

Wouter lacht: “Er wordt vaak geschermd met ‘Mag niet van de AVG’ als reden waarom iets niet zou mogen. Zo ook met de printers, terwijl als we daarover in gesprek gaan met de organisaties dat toch net even anders zit. Een ingewikkeld verhaal met accounts, arbeidsovereenkomsten en licenties, maar het laat vooral zien dat we ook op dit niveau breder moeten kijken als we de burger goed willen helpen met een overheidsbreed loket. En tot die tijd? Dan is een extra printer toch beter dan geen printer.”